📙 *तेल शुद्ध कसं करतात ?* 📙

तेल विहिरीतून मिळणाऱ्या खनिज तेलाला कच्चं तेल म्हणतात. पुरातन काळी तिथं साचून राहिलेल्या प्राण्यांच्या आणि वनस्पतींच्या अवशेषांवर पडलेल्या दाबापोटी त्यांचं या तेलात रूपांतर झालेलं असतं. अवशेष कोणत्या प्रकारचे होते ते किती प्राचीन आहेत त्यांच्यावर किती दाब पडला होता आणि जिथे ते होते तिथलं स्थानिक पर्यावरण यावर त्या तेलाचे गुणधर्म अवलंबून असतात. तरीही साधारणपणे हे कच्चं खनिज तेल दाट आणि काळसर रंगाचं असतं.
पण आपण मोटारीत भरतो ते पेट्रोल किंवा डिझेल किंवा स्वयंपाकासाठी वापरण्यात येणारं घासलेट किंवा केरोसिन हे त्या मानानं पातळ आणि नितळही असतं. याचं कारण म्हणजे कच्च्या तेलावर अनेक टप्प्यांची शुद्धीकरण प्रक्रिया करून हे उत्पादन मिळवलेलं असतं.
खनिज तेलामध्ये अनेक प्रकारचे हायड्रोकार्बन या गटात मोडणाऱ्या रसायनांचा समावेश असतो. या हायड्रोकार्बन रसायनांमध्ये मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा दडलेली असल्यामुळे त्यांचा वापर अनेक प्रकारच्या उपयुक्त उत्पादनासाठी केला जातो. कच्च्या तेलापासून आपल्याला पेट्रोल डिझेल आणि केरोसिन तर मिळतातच, पण वंगण, नाफ्ता, मेण, प्लास्टिक, पॉलिस्टर, डांबर, खतांसाठी वापरली जाणारी पेट्रो रसायन, कृत्रिम धागे आणि इतर बरेच पदार्थ मिळतात. या सर्वांसाठी कच्च्या तेलात असणार्या निरनिराळ्या घटकांना अलग करून प्रत्येक पदार्थ शुद्ध रूपात मिळविण्याची आवश्यकता असते.
या शुद्धीकरणासाठी मुख्यत्वे दोन प्रकारच्या प्रक्रिया अवलंबल्या जातात. फ्रॅक्शनल डिस्टिलेशन आणि केमिकल कन्व्हर्जन. निरनिराळ्या घटकांचा उत्कलन बिंदू वेगवेगळा असतो. निरनिराळ्या तापमानाला हे घटक उकळतात. त्यांचा वापर करून ऊर्ध्वपतनाच्या प्रक्रियेनं तो घटक वेगळा केला जातो. त्या घटकाला उकळी आली की त्याची वाफ होते. ती एका नळीतून नेऊन थंड केली जाते व ती परत द्रवात रूपांतर केलं जातं. कच्चं तेल हळूहळू तापत निरनिराळे घटक वेगळे केले जातात.
पण अशा तर्‍हेनं वेगळे झालेले वेगळे झालेले सर्वच घटक तसेच्या तसे उपयुक्त असतातच असं नाही. त्यामुळे त्या घटकांवर रासायनिक प्रक्रिया करून त्यांचं उपयुक्त पदार्थांमध्ये रूपांतर करावं लागतं. यासाठी मुख्यत्वे तीन प्रक्रियांचा वापर केला जातो क्रॅकिंगच्या प्रक्रियेत हायड्रोकार्बनच्या लांब साखळ्या तोडून त्यांचं लहान साखळीच्या हायड्रोकार्बन मध्ये रूपांतर केलं जातं. उलटपक्षी काही वेळा एकाहून अधिक लहान साखळ्या जोडून लांब साखळीचे हायड्रोकार्बन तयार करावे लागतात. यासाठी युनिक प्रक्रियेचा वापर होतो. अल्टरेशनच्या प्रक्रियेत रासायनिक प्रक्रिया करून एका हायड्रोकार्बनचा दुसऱ्याच प्रकारच्या रसायनात रूपांतर केलं जातं. तिन्ही प्रकारच्या रासायनिक रुपांतर प्रक्रियांमध्ये वितंरचकांचा फार मोठय़ा प्रमाणावर वापर करावा लागतो. तेल शुद्धीकरण कारखान्यांमध्ये या सर्व प्रकारच्या प्रक्रिया निरनिराळ्या खात्यांमध्ये पार पाडल्या जातात. त्यातून इंधन म्हणून वापरल्या जाणाऱ्या निरनिराळ्या तेलाबरोबर ज्वलनशील वायूंची आणि इतर उत्पादनांसाठी वापरल्या जाणाऱ्या कच्च्या मालाची निर्मिती होत असते.

*बाळ फोंडके यांच्या 'कसं' या पुस्तकातून*

संकलन छगन शेटे